23.06. (poniedziałek) 2025 r. Stowarzyszenie „Klub Przyjaciół Wieliczki” (KPW) zorganizowało zwiedzanie terenu byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego KL Plaszow, działającego na terenie Generalnego Gubernatorstwa, ziemiach polskich pod okupacją niemiecką w latach 1942 -1945.
Wspomnieć trzeba, że po wybuchu II wojny światowej 1.09.1939 r., agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę już 6 września do Krakowa, Wieliczki wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie. Rozpoczęła się trwająca 5 lat okupacja (1939-1945) niemiecka. Dla dziejów Krakowa szczególne znaczenie miał fakt wyboru przez Niemców tego miasta na stolicę wydzielonej prowincji - Generalnego Gubernatorstwa.
Naszym przewodnikiem po miejscu pamięci Muzeum KL Plaszow był członek KPW Zbigniew Zając. O godz.9.00-tej spotkaliśmy się przy ul. Abrahama przed Szarym Domem. Przewodnik przedstawił nam historię powstania KL Plaszow, omówił jego plan przedstawiony na makiecie i obdarzył nas planami obozu. Zwiedzanie trwało do godxz.11.45.
KL Plaszow został założony podczas II wojny światowej w czasie okupacji Polski przez Niemców w październiku 1942 r. jako obóz pracy przymusowej dla Żydów. Pierwsze prace budowlane rozpoczęły się jesienią 1942 r. na terenie dwóch żydowskich cmentarzy w Podgórzu - starego założonego w 1887 r. i nowego założonego w 1932 r. W lipcu 1943 r. wydzielono także podobóz pracy wychowawczej dla Polaków. W styczniu 1944 r. obóz zmienił status na koncentracyjny. Pierwotnie obóz zajmował powierzchnię kilkunastu hektarów i był przewidziany dla czterech-pięciu tysięcy więźniów. Z czasem obóz powiększył się. W momencie największego rozwoju, przypadającego na połowę 1944 r. zajmował blisko 80 ha, znajdowało się tu blisko 200 budynków i więziono w nim ok 20.000 osób. KL Plaszow przypominał wówczas miasto: posiadał wydzielone drogi, główne ulice, plac apelowy, sektory. Część mieszkalną zajmowali więźniowie, stały w nich baraki, osobne dla mężczyzn i kobiet, a jeden barak, tzw. Kinderheim, zamieszkiwały dzieci. Wydzielone części obozu stanowiły sektory: administracyjny przeznaczony dla załogi obozu, następnie szpitalny, gospodarczy, przemysłowy, magazynowy. Na terenie byłego obozu KL Plaszow znajdują się trzy miejsca straceń, będące jednocześnie masowymi grobami (na terenie starego cmentarza żydowskiego oraz na szańcach polowych Twierdzy Kraków). Ponadto KL Plaszow był również miejscem egzekucji więźniów krakowskiego gestapo. Szacunkową liczbę osób pochowanych na terenie obozu określa się na 8 - 10.000. Uwzględnia ona zamordowanych więźniów, ofiary egzekucji dokonywanych na Polakach przywożonych z więzień i Żydach złapanych na tzw. aryjskich papierach oraz ofiary likwidacji krakowskiego getta. Początkowo KL Plaszow funkcjonował jako obóz pracy przymusowej (Zwangsarbeitslager = ZLA) i był przeznaczony dla Żydów z krakowskiego getta zlikwidowanego w marcu 1943.
To właśnie Żydzi stanowili pierwszą i najliczniejszą grupę więźniów, którzy 14 marca 1943 r. przekroczyli bramę ZAL Plaszow. Z czasem do tej grupy dołączeni zostali Żydzi z gett podkrakowskich: Bochni, Dobczyc, Niepołomic, Proszowic, Skały, Skawiny, Słomnik, Tarnowa, Wieliczki, Wolbromia i innych. Był on również obozem przejściowym. Trafiały do niego transporty z innych miejsc, położonych bliżej frontu (m.in. z obozu z Majdanka) oraz transporty Żydów z Węgier w drodze do KL Auschwitz. Więźniami obozu byli także Polacy - krakowianie i mieszkańcy podkrakowskich miejscowości podejrzani o działalność konspiracyjną. W sierpniu 1944 r. w KL Plaszow przetrzymywano kilka tysięcy mężczyzn aresztowanych prewencyjnie podczas tzw. „Czarnej niedzieli”. Więziono tu również rodziny romskie. Więźniami byli: mężczyźni, kobiety, dzieci. Oprócz obozu macierzystego funkcjonowały jego filie. W 1943 r. taki status otrzymały krakowskie obozy pracy dla Żydów(Judenlager) tzw. julagi ,które znajdowały się w: Płaszowie (Julag I), Prokocimiu (Julag II), Bieżanowie (Julag III). Na terenie Zabłocia były dwa obozy. W 1942 r. uruchomiono placówkę działającą na potrzeby Luftwaffe, a rok później obóz przy ul. Lipowej. Były też podobozy przy przedwojennej fabryce Kabel oraz przy lotnisku na Rakowicach. System obozów zależnych od KL Plaszow rozciągał się poza Kraków. Największy podobóz znajdował się w Wieliczce, dokąd w czerwcu 1944 r. trafili więźniowie z Mielca i Budzynia. W sierpniu 1944 r. rozpoczęła się likwidacja KL Plaszow. Więźniów deportowano do obozów koncentracyjnych na zachodzie, w tym do Auschwitz, Gross-Rosen, Mathausen i Flossenburga. Budynki były sukcesywnie rozbierane, a maszyny i urządzenia produkcyjne i części baraków wywożone.14 stycznia 1945 r. ostania grupa ok 600 więźniów wyruszyła pieszo w kierunku KL Auschwitz. Od 18 października 1945 r. na terenie obozu stacjonowała Armia Czerwona i po jej wyjściu teren stał się ogólnodostępny.
Od 2021 r. opiekę nad tym miejscem pamięci sprawuje Muzeum KL Plaszow. Na terenie poobozowym zachowały się relikty KL Plaszow w postaci siatki dróg i ścieżek, podmurówek baraków, śladów urządzeń i infrastruktury. Są one oznaczone za pomocą kilkudziesięciu punktów terenowych. Uzupełnia je plenerowa część wystawy pt. „KL Plaszow. Miejsce po, miejsce bez” prezentująca zachowane fotografie obozu z informacjami historycznymi i relacjami świadków. Ku pamięci tu zamordowanych powstał pomnik „Wyrwanych Serc” Witolda Cęckiewicza z 1964 r. oraz krzyż wzniesiony przez mieszkańców Woli Duchackiej na tzw. „Górce Hujowej”- miejscu straceń. Aktualnie wznoszony jest budynek Muzeum KL Plaszow. Zwiedzaliśmy punkty terenowe zaznaczone na planie KL Plaszow. Przed pomnikiem upamiętniającym Polaków zamordowanych tu 10.09.1939 r. w pierwszej publicznej egzekucji oraz przed krzyżem na „Górce Hujowej”, gdzie 11.11.1943 został zamordowany Antoni Szaper (1883-1943), nauczyciel i kierownik szkół w Gorzkowie (1920-1925) i Koźmicach Wielkich (1925-1932) wraz z synami: Tadeuszem ur. w 1916 r. , Janem ur. w 1921 r., Juliuszem ur. w 1924 r. a wcześniej tu zginęła córka Krystyna lat 16-cie-zapalilismy znicze i wspólnie odmówiliśmy „Wieczne odpoczywanie…”
W wycieczce uczestniczyli: Eugeniusz Bieniek, Grażyna Bieniek, Anna Cholewa, która jako uczennica brała udział w 1964 r. w uroczystości na terenie byłego KL Plaszow odsłonięcia pomnika „Wyrwanych Serc” W. Cęckiewicza, Grażyna Drąg, Stanisław Dziedzic, Jadwiga Duda, Jan Kaczor, Krystyna Król, Celina Maciejowska, córka śp. Antoniego Jaśkowca (1920-1999) z Poręby, więźnia KL Plaszow, zbiega z obozu (po wojnie pracownika Kabla, który w 1946 r. ożenił się z Zofią Latosińską z Koźmic Wielkich. Spoczywa na cmentarzu w Koźmicach Wielkich), Halina Nocuń, Danuta Piątek, Zofia Prochwicz, Anna Ślęczka, Małgorzata Ślusarczyk, Tadeusz Woźniak. Serdecznie dziękujemy Zbigniewowi Zającowi za oprowadzanie i przekazaną wiedzę o byłym obozie KL Plaszow. Wycieczkę zorganizowała niżej podpisana - prezes Zarządu KPW.
Opracowała: Jadwiga Duda
